Η φύση έχει προνοήσει να δημιουργεί ένα σύνθετο μηχανισμό που αφ’ενός φροντίζει να μας κάνει να διατηρούμε την όρθια στάση και αφ΄ετέρου να ρυθμίσουμε η βάδιση και τις αλλαγές της θέσης μας. Αυτό επιτυγχάνεται με τη συνεργασία των δύο λαβυρίνθων, των δύο ματιών και των ερεθισμάτων που υπάρχουν στους μυς του αυχένα, του κορμιού και των άκρων. Όλα αυτά τα ερεθίσματα καταλήγουν, αφού περάσουν από κατώτερα κέντρα, στον εγκέφαλο όπου γίνεται η τελική επέξεργασία των πληροφοριών και δίνονται οι εντολές στα κινητικά συστήματα για να αλλάξει στάση στο σώμα. Οποιαδήποτε βλάβη στις οδούς αυτές της ισορροπίας οδηγεί σε αίσθημα ιλίγγου ή ζάλης.

Τι προκαλεί τη ζάλη και τον ίλιγγο;

Ο ίλιγγος δεν είναι νόσος αλλά σύμπτωμα και πρέπει να βρεθεί η αιτιολογία του για να μπορέσει να αντιμετωπιστεί. Δεκάδες αίτια ιλίγγου και ζάλης περιγράφονται. Για λόγους ευκολίας χωρίζουμε τα αίτια σε περιφερικής αιτιολογίας (όταν η βλάβη είναι στο λαβύρινθο) και σε κεντρικής αιτιολογίας (όταν η βλάβη είναι στα κατώτερα κέντρα του εγκεφάλου), ενώ τη ζάλη μπορεί να προκαλέσουν και καρδιολογικά και ορμονολογικά προβλήματα και πολλά φάρμακα.

Αίτια περιφερικής αιτιολογίας

Στην κατηγορία αυτή περιγράφονται όλα τα αίτια ιλίγγου που σχετίζονται με το αυτί και το λαβύρινθο. Είναι τα συχνότερα αίτια ιλίγγου και ζάλης. Στη συνέχεια θα περιγράψουμε τα πιο συχνά από αυτά.  

1. Καλοήθης παροξυσμικός ίλιγγος θέσεως. Είναι το συχνότερο αίτιο παροξυσμικού ιλίγγου και εκδηλώνεται με απότομο, έντονο ίλιγγο, ναυτία,  έμετο και κρύο ιδρώτα και προκαλείται σε απότομη στροφή του κεφαλιού απότομη έγερση από το κρεβάτι ή απότομο σκύψιμο. Η κρίση του έντονου ιλίγγου διαρκεί λίγα δευτερόλεπτα και ακολουθεί αστάθεια και ζάλη. Η αιτία ιλίγγου θέσης είναι ξεκαθαρισμένη. Ο κάθε λαβύρινθος έχει σωλήνες με υγρό η μετακίνηση του οποίου δίνει πληροφορίες για τη θέση του κεφαλιού. Όταν οι μικροί λίθοι ασβεστίου περάσουν στον ένα από τους δύο ημικυκλικούς σωλήνες προκαλείται ίλιγγος θέσης λόγω ασύμμετρης μετακίνησης του υγρού στον ημικύκλιο σωλήνα που έχει τους λίθους ασβεστίου.
2. Αιθουσαία νευρωνίτιδα. Πρόκειται για απότομη πτώση της λειτουργίας του ενός από τους δύο λαβυρίνθους. Εκδηλώνεται με απότομο ίλιγγο, ναυτία, έμετο και αστάθεια. Τα έντονα αυτά συμπτώματα διαρκούν και 3-7 ημέρες. Μετά ξεκινά η διαδικασία της αντιρρόπησης από τον λαβύρινθο, τα μάτια τους υποδοχείς στους μυς τον εγκέφαλο. Μέχρι να επιτευχθεί αυτό δίνουμε στον άρρωστο φάρμακα που σταματούν τα συμπτώματα. Η πλήρης αποκατάσταση μπορεί να κρατήσει μέχρι και τρείς μήνες. Παράγοντες όπως η στέρηση ύπνου, το αλκοόλ ή το στρες επιβραδύνουν την διαδικασία και μπορεί να επαναφέρουν, σε πολύ μικρότερο βαθμό τα συμπτώματα.
3. Η νόσος Meniere. Είναι μια βλάβη του λαβύρινθου που χαρακτηρίζεται από επεισόδια ιλίγγου μαζί με μείωση της ακοής, βουητά και μπούκωμα στο αυτί. Η αιτιολογία της είναι άγνωστη και αποδίδεται σε μεγάλη συγκέντρωση υγρού στον κοχλία και το λαβύρινθο. Η θεραπεία συνιστάται σε αποφυγή αλατιού, καφεΐνης, αλκοόλ και χορήγηση διουρητικών και κορτιζόνης.   
4. Ωτοσκλήρυνση. Είναι μια κληρονομική νόσος που προσβάλει το αυτί και προκαλεί βαρηκοΐα, βουητά και κρίσεις ιλίγγου και ζάλης. Η θεραπεία συνιστάται στην εκτέλεση της  αναβολεκτομής για την βελτίωση της βαρηκοΐας και των εμβοών.
5. Περιλεμφικό συρίγγιο. Πρόκειται για κατάσταση όπου υπάρχει έλλειμμα στο τοίχωμα των σωλήνων του λαβύρινθου. Ανευρίσκεται σε άτομα που έχουν υποβληθεί σε ωτοχειρουργικές επεμβάσεις ή που έχουν υποστεί κατάγματα οστών και κρανίου. Εκδηλώνεται με βαρηκοΐα, ίλιγγο, ζάλη, βουητά σε καταστάσεις έντονης πίεσης. Η θεραπεία της νόσου είναι η αποκατάσταση του ελλείμματος στο λαβύρινθο χειρουργικά.
6. Ωτοξικότητα – Λαβυρινθοτοξικότητα. Κάποια φάρμακα μπορούν να προκαλέσουν βλάβη στην ακοή και την ισορροπία. Επειδή η βλάβη είναι συνήθως και στους δύο λαβυρίνθους, η αντιρρόπηση δεν είναι εύκολη και μπορεί να παραμείνει μόνιμη βλάβη στο βάδισμα και την όραση σε κίνηση.
7. Ακουστικό νευρίνωμα. Είναι καλοήθης όγκος του νεύρου της ισορροπίας (αιθούσιο νεύρο). Εκδηλώνεται μονόπλευρα με βουητά και βαρηκοΐα, αστάθεια και σπανιότερα ίλιγγο. Η θεραπεία του είναι χειρουργική, ενώ εναλλακτικά μπορεί να χρησιμοποιηθεί η στερεοτακτική ακτινοθεραπεία.

Αίτια Κεντρικής Αιτιολογίας

Σε αυτήν την κατηγορία αιτιών ανήκουν τα προβλήματα που οφείλονται στα κέντρα της ισορροπίας που βρίσκονται μετά τον λαβύρινθο στην πορεία των πληροφοριών προς τον εγκέφαλο.

1. Ημικρανικός ίλιγγος. Η ημικρανία είναι ένα συχνό και βασανιστικό πρόβλημα που προσβάλει το 25% των ασθενών με ημικρανία κάποια στιγμή θα κάνει κάποιο επεισόδιο ιλίγγου ή ζάλης. Η ζάλη που προκαλεί η ημικρανία μπορεί χρονικά να προηγείται, να έρχεται ταυτόχρονα ή και να έπεται της ημικρανίας, ενώ μπορεί να έχει και ποικίλους χαρακτήρες. Η θεραπεία συνίσταται στη θεραπεία της ημικρανίας.
2. Σκλήρυνση κατά πλάκας. Είναι νόσος των νεαρών ηλικιών με συχνότερη εμφάνιση μεταξύ 20-30 ετών. Η ζάλη ο ίλιγγος μπορεί να είναι και το πρώτο σύμπτωμα εμφάνισης της νόσου, ενώ μπορεία να εμφανιστεί συχνά κατά τη διάρκεια της. Η βλάβη οφείλεται στην προσβολή των κέντρων της ακοής και ισορροπίας από τις απομυελινωτικές πλάκες της νόσου. Η θεραπεία είναι κατ’ουσίαν η θεραπεία της νόσου.
3. Σπονδυλοβασική ανεπέρκεια. Παρατηρείται συνήθως σε άτομα μεγάλης ηλικίας και με σοβαρά προβλήματα στα αγγεία του τραχήλου, τα οποία δίνουν αίμα στο λαβύρινθο και στο τέλος. Στη σπονδυλοβασική ανεπάρκεια διαταράσσεται η παροχή αίματος στο λαβύρινθο και το στέλεχος με αποτέλεσμα ζάλη, διαταραχές στην όραση και στην ομιλία, ή και προσυγκοπτικό επεισόδιο. Η θεραπεία της κατάστασης αυτής είναι δύσκολη.
4. Αυχενικός ίλιγγος. Είναι μια πλέον παρεξηγημένη οντότητα που υπάρχει. Πολλοί παλαιότερα απέδιδαν τον ίλιγγο θέσης σε «αυχενικό σύνδρομο». Σήμερα γνωρίζουμε ότι αυτές οι περιπτώσεις ήταν καλοήθεις παροξυσμικοί ίλιγγοι θέσεως. Βαριές βλάβες στον αυχένα μπορεί να προκαλέσουν ζάλη άλλα όχι ίλιγγο. Επίσης, ο έντονος αυχενικός ερεθισμός, όπως μετά από ένα χτύπημα στο κεφάλι μπορεί να αφήσει αστάθεια. Όμως, πρέπει πάντα να θυμόμαστε ότι τα ενοχλήματα από τραυματισμό του αυχένα περνούν μετά από 2-3 εβδομάδες.
5. Όγκοι εγκεφάλου.Είναι ο μεγάλος φόβος όλων των ασθενών που έρχονται στο γιατρό με ίλιγγο. Βέβαια η πραγματικότητα είναι ότι είναι αρκετά σπάνιοι. Φαίνεται να ευθύνονται για λιγότερο από το 1% των ιλίγγων. Συνήθως, προκαλούν ζάλη, ναυτία και έμετο. Η θεραπεία είναι χειρουργική.
6. Αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια.Στα πλαίσια ενός εγκεφαλικού επεισοδίου είναι δυνατόν να υπάρχει ζάλη. Τα υπόλοιπα συμπτώματα καθοδηγούν τη διάγνωση. Στην περίπτωση μόνιμης βλάβης, οι ασκήσεις αποκατάστασης μπορεί να βοηθήσουν.